در روايت آمده است: "هرکس چهل حديث حفظ کند، خداوند وي را فقيه محشور مي‌کند". آيا اگر حافظ عامل به احاديث نبود، باز هم جزء فقها محشور مي‌شود يا بايد عامل باشد؟ کلام علامه طباطبايي که فرمود" عامل بودن شرط نيست" چيست؟ آيا تقوا در حديث، شرط فقيه محشور شدن است؟

در مورد حفظ چهل حديث هم از پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم روايت وجود دارد و هم از برخي ائمه ديگر عليه السّلام۱ .

البته اين احاديث در برخي از کلمات و واژه‌ها با يکديگر اختلاف دارند. علامه مجلسي در بحار الانوار نقل کرده است که پيامبر اسلام صلّي الله عليه و آله و سلّم فرمود: "هرکس چهل حديث براي امت من حفظ کند، تا از آن بهره ببرند، خداوند روز قيامت او را در شمار فقيهان و عالمان برمي‌انگيزد".۲

بي‌ترديد پيام اصلي اين حديث تشويق و ترغيب به حفظ احاديث پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم و اهل‌بيت است. هرکس چهل حديث از پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و اهل‌بيت عليه السّلام حفظ کند، به همان اندازه با معارف پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم و اهل‌بيت آشنا شده است و آشنايي با معارف اهل‌بيت موجب تأمين سعادت دنيا و آخرت مي‌شود. حال بايد بررسي نمود که مقصود از حفظ حديث در اين روايات چيست؟ مرحوم علامه مجلسي چند احتمال بيان کرده است:

احتمال اول آن است که به تدوين حديث بپردازد تا ديگران از آن استفاده نمايند.

ادامه مطلب :

احتمال دوم آن است که احاديث را حفظ کند که از بين نرود و به ديگران گزارش دهد؛ حال حفظ اين حديث در قلب باشد و يا به صورت نوشتن.

احتمال سوم آن است که انسان حديث را حفظ کند و پيرامون آن تفکر کند و بدان عمل کند و با آن احکام را استنباط کند.

عبارت "خداوند او را فقيه و عالم محشور مي‌‌کند" نيز ناظر به همين احتمال مي‌باشد.

حديث ديگري از پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم نيز همين احتمال را تأييد مي‌کند.۳

اگر مقصود از حفظ حديث، احتمال اول و دوم باشد، لازم نيست انسان خود عامل به آن باشد، زيرا در اين دو احتمال هدف آن است که احاديث پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم و ائمه عليه السّلام حفظ شود و به ديگران انتقال يابد. البته اگر کسي درصدد کسب ثواب بيشتري است، بايد عامل به آن باشد، زيرا حفظ احاديث، مراتبي دارد و ثواب اين عمل نيز به حساب آن مراتب، تفاوت پيدا مي‌کند.۴

اگر مقصود از حفظ حديث احتمال سوم باشد، بي‌ترديد عامل بودن به احاديث شرط است، زيرا اگر کسي خود عامل به احاديث نباشد، با فلسفه حفظ حديث که عمل به آن و استنباط احکام است، منافات دارد.

گرچه در روايت مورد بحث يکي از شرايط حفظ حديث تقوا شمرده نشده، ولي رعايت تقواي الهي بنابر هر سه احتمال لازم است، زيرا روايات ديگر و آموزه‌هاي ديني رعايت تقواي الهي را در همه ابعاد زندگي لازم مي‌داند. بدون شک، کسي که مي‌خواهد با حفظ حديث، با فقيهان محشور گردد، بايد تقوا داشته باشد.

 چگونه ممکن است کسي در زمره فقهاي دين در قيامت محشور شود و از ويژگي شاخص و صفت بارز فقيهان که همان رعايت تقواي الهي و پايبندي به حدود و دستورات شريعت نوراني است بي‌نصيب باشد؟

با تحقيقاتي که انجام شد، به مبناي مرحوم علامه طباطبايي در خصوص اين که در حفظ حديث، عامل بودن شرط نيست، دست نيافتيم. لطفاً در پرسش‌هاي بعد منبع ديدگاه ايشان را بيان نماييد تا مورد بررسي قرار گيرد.

اگر مرحوم علامه طباطبائي چنين سخني را فرموده باشد شايد مرادشان اين باشد که در خود حفظ چهل حديث اثر و خاصيتي است که موجب مي‌گردد انسان در روز قيامت فقيه و عالم دين‌شناس محشور گردد. البته اين اثر و ويژگي به صورت زمينه و اقتضا است يعني چنين فردي اگر ساير شرايط براي محشور شدن به صورت فقيه را داشته باشد و موانع موجود بر سر اين امر را برطرف سازد، در قيامت به صورت فقيه محشور مي‌گردد. منظور از شرط نبودن عمل به اين احاديث در صورت ثبوت آن اين نيست که عمل به شرائط کلي و اساسي مثل تقوا و عمل به واجبات و پرهيز از محرمات نيز شرط نيست، بلکه عمل به خود اين روايات شرط محشور شدن در صف فقها و عالمان دين نمي‌باشد.